Kerstmis was niet altijd kerstmis. Lang voor christenen het feest claimden, vierden onze culturele voorouders, de Germanen, al een midwinterfeest. Het was een feest dat plaatsvond rondom de kortste dag van het jaar, rond 21 december (vandaar midwinterfeest). Het midwinterfeest vierde de vruchtbaarheid van het land en herdacht de doden, maar het was vooral een lichtfeest.
De Germanen eerden wat het meest belangrijk voor hun was en ze deden dat uitgebreid. Het midwinterfeest is traditioneel een feest dat wel 12 dagen duurde. Het is een lichtfeest, vol vuren en lichtjes, want de kortste (donkerste) dag in een jaar markeert het moment waarop het donker begint te wijken en het licht en de warmte steeds meer terugkomen. We gaan dan ook in de richting van het groeiseizoen, waarin de natuur ons jaarlijks verwent met heel veel welvaart.
Het feest was niet alleen de oorsprong van ons kerstfeest, vanuit een heel andere betekenis, maar ook het oud en nieuw feest zat erin. Het oude jaar was ten einde en het nieuwe jaar begon. Na de langste nacht (rond 21 december) keerde de zege van de nacht zich en kreeg het daglicht steeds meer de opperhand.
Het was ook een rustperiode voor de Germanen, aangezien de winter volop in gang was en de oogst inmiddels was verwerkt en opgeslagen en nu weinig meer te doen was dan wachten op de start van een volgend seizoen en het opnieuw klaarmaken van het land.
Elementen van het feest leven nog steeds verder in onze huidige rituelen. Wat te denken van kerstkaarsen, de adventskrans (ooit een zonnerad), de vliegende kerstman, of de kerstboom? Het heeft allemaal wortels in dit Germaanse feest.
Er werd geofferd voor een goede oogst in het komende jaar en de doden werden herdacht. De rituelen waren ook bedoeld om het kwade op afstand te houden en vuur had daarin een belangrijke rol, maar ook lawaai, bedoeld om kwade demonen op afstand te houden.
Natuurlijk vloeide er ook drank en werden er verhalen verteld, eigenlijk niet veel anders dan we nog steeds gewend zijn als we bij elkaar komen voor een maaltijd of een avond in de kring. Kerkbijeenkomsten zijn vaak ook niet veel anders, wanneer je de inhoud van de verhalen buiten beschouwing laat.
Met de opkomst van het christelijke geloof in onze streken (ondersteund, of zelfs gestuurd, door de vorsten en edelen van die tijd) werd dit Germaanse ritueel met zijn Germaanse Goden steeds meer een doorn in het oog van de steeds machtiger kerk. Voor hen was dit allemaal heidens en er werd gezocht naar een manier om het feest te kerstenen.
Tot dat moment was het in de Joodse en christelijke gemeenschap nog helemaal niet gebruikelijk om geboortedagen te vieren, dat deden eigenlijk alleen de Romeinen.
Het is dus aan de Romeinen te danken dat we überhaupt verjaardagen vieren. Hun cultuur ging mee naar de gebieden die ze innamen en veranderde ook daardoor.
De geboorte van het christenkind Jezus werd een aanleiding om het heidense feest onder een kerkelijke (ongetwijfeld katholieke) vlag te brengen. Het voorstel kwam volgens de geschiedschrijvers van een Romein.
Om de toenmalige gemeenschap niet teveel tegen de haren te strijken, zijn toen ook veel Germaanse rituelen en symbolen ingepast en behouden. Er was al genoeg ervaring om te weten hoe weerbarstig oeroude rituelen zijn en hoezeer de gemeenschap er trouw aan is.
Bovendien was de bevolking gewend om met joel de ruimte te versieren met groene takken, als symbool van vruchtbaarheid. Dat versieren bleef er dus gewoon in.
De huidige vorm van het feest is daarmee deels een buiging naar de originele cultuur waaruit het feest ontstond en een compromis tussen de nieuwe religie en dat wat al was.
Het kerstenen van het winterfeest vond uiteindelijk plaats in de 4de eeuw na de geboorte van Christus, zo gaat het verhaal. Dat was ook rond de geboorte van de verhalenbundel die we nu eren als de bijbel en het woord van God (tenminste, als je het christelijke geloof aanhangt).
Eigenlijk zijn alle centrale elementen van het Germaanse Joelfeest behouden. Het is en was een lichtfeest en ook het “vrede op aarde” was al toen een thema, waarin Germanen bij “het joelblok” zweerden om de vrede te bewaren.
Misschien dat we minder duidelijk “offeren”, maar we herdenken en we doen wat meer voor de zwakkeren en onze medemens, dus ook dat is eigenlijk niet veel anders.
Joel of kerstmis is nog steeds een feest van bezinning, een relatief pauzemoment in ons anders drukke (en misschien moeilijke) bestaan. Het is een moment waarop we de gemeenschapsbanden wat meer aantrekken en elkaar opzoeken.
We hebben de seizoenen nu min of meer bedwongen, met onze technologische wonderen, maar in ons tikt nog steeds de biologische klok met zijn ritmes. Winter is een tijd van vertraging en dat merken we ook nog steeds aan hoe we ons voelen.
Het kerstfeest is inmiddels weer steeds meer een seculier feest aan het worden. We herdenken in onze christelijke gemeenschappen nog steeds het christenkind, maar buiten de het domein van de kerken is de commercie en de gemeenschap merendeels alweer terug bij de Germaanse vliegende kerstman en de cadeautjes van Sinterklaas.
Kerstman heet in het Engelse taalsegment ook Santa Claus. Waar Sinterklaas een boek heeft, waarin staat of kinderen stout zijn geweest, heeft Santa Claus datzelfde in een lijst.
Altijd goed om een feest te combineren met iets dat kinderen angst aanjaagt voor ongehoorzaam en ondeugend gedrag. Ze moeten zo vroeg mogelijk leren reageren op beloning en straf, zodat ze dat later in de wereld blijven doen. Zo verenigt het feest meerdere doelen.
Het verhaal over hemel en hel is daar natuurlijk ook een voorbeeld van. Doe het goed (binnen de geldende cultuur) en je krijgt een rijke beloning, doe het fout en je zult zwaar gestraft worden. Dat verhaal komt in eigenlijk bijna alle religies terug, in de een of andere vorm.
Natuurlijk is de meeste boeddhistische beoefening daarop nog een uitzondering, aangezien boeddhisme eigenlijk geen geloof of religie is en ook geen godsbeeld heeft.
Maar ook boeddhisten kunnen de kern van hun beoefening flink aan kant zetten en geweld plegen of onverdraagzaamheid preken (bijvoorbeeld in malta). Strijd is nooit ver te zoeken onder mensen. Onafhankelijk van religie, blijven we vooral deel van een menselijke diersoort.
Het bovenstaande doet ons in elk geval sterk vermoeden dat opnieuw twee feesten zijn samengevoegd, beginnend in de Amerikaanse cultuur.
De inmiddels enigszins omstreden zwarte piet (van oorsprong een demon die donker was als symbool voor het kwaad, maar nu geassocieerd met black face) is vervangen door een combinatie van sprookjesachtige elven (hoe lief).
En ook de goedaardige Kerstman toont zijn transformatie door, sportiever dan Sint, zelf door de schoorstenen naar de huiskamers te reizen. Het is een wonder, maar daar houden kinderen van (ook volwassen kinderen).
Zoals van alle tijden, blijft ook de spanning tussen de verschillende benaderingen. Er zijn christelijke groepen die luid claimen dat hun christenfeest onder vuur staat, wat eigenlijk niet echt waar is.
De gemeenschap is gewoon wat meer seculier geworden, onder invloed van welvaart en wetenschap, en meer divers, als gevolg van de instroom van andere religies. Kerk heeft daardoor gewoon een wat nederiger positie gekregen.
Misschien slaat dat ook weer om als de tijden moeilijker worden en we weer behoefte hebben aan steun en/of raad.
Het christendom zelf is ook slechts een nazaat van het Jodemdom, net als de islam. Jezus was zelf een jood en komt in beide religies voor. Een keer als profeet en een keer als zoon van God. Waarschijnlijk maakt het dus uit wie het verhaal vertelt en wat diens belang was. Het zijn daarmee vooral uitingen van een cultuur en tijdgeest.
Beide religies zijn uiteindelijk afsplitsingen van eenzelfde bron, waarin elementen zijn veranderd en toegevoegd, die nu een eigen schare volgelingen hebben en eigen rituelen en feesten.
Wanneer je verder in het verleden gaat zoeken, kom je vanzelf bij nog oudere religieuze beoefeningen en weer anderen goden, die vreemd genoeg niet zoveel verschillen in hun eigenschappen. Verhalen leven nu eenmaal voort, zelfs als de namen en de volgers veranderen.
We zijn veel van de geschiedenis vergeten en kennen de context van ons bestaan daarmee niet meer echt. Onze geneigdheid tot groepsloyaliteit doet ons ook vergeten en stompt onze zintuigen selectief af.
Toch jammer hoe snel wij mensen, wanneer we verbinden in gemeenschappen, die verbinding ook gelijk weer gebruiken voor een nieuwe strijd met elkaar. Zijn we vrede op aarde wel waardig als we zo blijven omgaan met elkaar? Wanneer we leiders kiezen op basis van de strijd die ze prediken?
Vrede op aarde heeft dan vooral slechts betekenis voor zover het mensen betreft binnen de eigen gemeenschap. Hoe gaan we daarmee verder? De angst voor het voortbestaan van de eigen groep brengt op deze wijze veel pijn en ellende in de wereld.
Het bovenstaande is natuurlijk maar een klein stukje uit een veel groter verhaal met vele interessante lijnen. Wat een rijkdom is er toch in onze menselijke historie. Er is zoveel dat we mogen herinneren.
Naast pijn, worsteling en strijd, is er ook zoveel moois dat we vergeten zijn. We mogen herinneren aan welke wortels wij onze plaats danken, wortels waarin wij onze voeding als mens kunnen vinden.
Zoveel parels en diamanten die meer van onze aandacht verdienen, menselijke verhalen over hoe we gevormd zijn en hoe we gemeenschappen gebouwd hebben en tegenslagen hebben overwonnen. Zoveel meer interessant als de rijtjes met namen en jaartallen die onze interesse van geschiedenis deed afkeren.
Het zijn grote bewegingen, die velen in hun kielzog meenamen, maar ook mooie verhalen met positieve waarden als trouw, moed en saamhorigheid. Ook toen was er al zoveel moois en deels is de vorm ervan slechts een beetje verandert. Je zal verbaasd zijn over hoeveel van nu je nog in toen herkent.
Hier deel ik een mooi verhaal over het midwinterfeest, zoals het ooit heette. Het Germaanse feest met de naam Joel. Deze naam bestaat nog steeds, maar is nu gekoppeld aan kerstmis, zowel aan de christelijke versie, als aan de Kerstman-versie. Alle drie hebben hun eigen charme en hebben bestaansrecht. Verschillend, maar zeker gelijkwaardig.
De focus op saamhorigheid is er nog steeds, ook tussen alle commercie door. De gemeenschap is belangrijk, net als haar leden. Moeten we kiezen of kunnen we leven vanuit een commitment aan alle leven? Wat eren we als we dat doen?
Wat doe jij tijdens de kerst? Herinneren je onze historie? Eer je degenen die voor ons kwamen en dat wat belangrijk is? Het is een mooie tijd die we instappen. Een tijd van warmte en rijkdom.
Laten we het ook gebruiken om, in navolging van onze Germaanse voorouders, een stap op de plek te maken en vooruit te kijken naar hoe we verder willen voor ons allen. Laten we beseffen dat verschillen veel minder belangrijk zijn, dan dat we samen zijn en samen verder moeten. Als mens hebben we zoveel meer gemeen dan dat we verschillen.
Wees eens echt serieus in je commitment aan vrede. Vrede op aarde is meer dan alleen een mooi statement dat een warm gevoel uitlokt. Het begint vooral in jou, in jouw inzet om het geweld eerst in jezelf te stoppen, jouw bereidheid om op te letten en echt te worden over je eigen pijn.
In vrede zit ook een weigering om anderen kwaad te doen, omdat er altijd betere antwoorden moeten zijn dan dat. Het is jouw bereidheid om anderen te ontvangen en helpen, wanneer zij signalen van hun eigen pijn, tekort of kwellingen brengen. Dat begint met aanwezig zijn en heel goed luisteren… en wachten tot iets duidelijker wordt.
Vrede krijgt handen en voeten door jouw bereidheid om je woede en nijd te reguleren en anders te reageren op omstandigheden. Geduld is ook helpend. Dat vraagt misschien meer moed, kracht en vaardigheid in contact, dan je gewend bent in te zetten, maar daarin kan je hulp vinden. Ook hier, als je dat zou willen.
Ik wens je allereerst een heel mooi midwinterfeest, onder welke naam je maar wilt. Vier je gemeenschap en herdenk degenen die voor je kwamen en een rol in je leven hebben gehad.
Misschien denk je ook aan degenen die niemand anders hebben die aan hen denkt. Ook dat zou mooi zijn. Doe daar dan ook iets mee.
Waarom kom je het feest niet alvast hier een beetje vieren? Dat zouden we fijn vinden. We hebben een mooi weekend voor je klaarstaan. Ons midwinterfeest vindt plaats vanaf 20 december aanstaande en je bent van harte welkom.
Laten we elkaar gauw weer eens ontmoeten. We zien je graag.
Interessante bronnen
De website kunst en cultuur info bevat veel interessante achtergrondartikelen over onze cultuur. Ik geef je er hier vast twee:
Moooi geschreven! Ik ben een seizoenmens. Ik merkte dat op, hoe meer ik leerde hoe de wereld tikte, hoe opvallend het voor mij was dat ik die dingen, die bij de seizoenen horen, gewoon uit naturen deed. Zo fijn!