De kunst van luisteren

Vind je het fijn als er aandachtig en geduldig naar je geluisterd wordt? Maakte het verschil of er toestemmend, afkeurend, of open geluisterd wordt? Waaraan merkte je dat verschil? Wat is de kunst in luisteren en waar past actief luisteren daarin? Dat het niet zo gemakkelijk is heb je wellicht al ervaren, maar hoe lossen we dat op?

Om de context helder te houden, we hebben het hier natuurlijk alleen over luisteren. Vroeger betekende luisteren misschien ook gehoorzamen, of volgen, maar als volwassenen komen we vanuit de vrijheid om onze eigen weg te bepalen.

Is luisteren belangrijk?

Is luisteren belangrijker dan jezelf uitdrukken? Is luisteren actief of passief? Je hebt vast een antwoord op dit soort vragen. Als het antwoord is “Het hangt ervan af”, dan is de vervolgvraag hoe bepaal je wanneer luisteren of spreken belangrijk is, of wanneer je actief of passief moet zijn? Wat maakt iemand beter in contact?

De Canadese klinische psycholoog en professor Jordan Peterson gaat zelfs zover dat als je naar iemand luistert en je verveeld raakt, dat je niet echt naar die persoon aan het luisteren bent. Als je goed luistert, is die persoon fascinerend.

Ik geef genoeg om je om je te ontvangen

Echt luisteren laat de ander weten dat je genoeg om hem, of haar, geeft om die moeite te doen. Dat op zichzelf is voor velen al vrij schaars en dus bijzonder om te ontvangen.

Luisteren vraagt iets van je, meer dan alleen je tijd, maar is ook een waardevol cadeau en een gelegenheid om iets te leren.

Destructief luisteren

Als je alleen maar luistert om gelijk te krijgen, of iets te bevestigen wat je al wist, of te winnen, dan is het eigenlijk een beetje zonde van je tijd geweest (om niet te spreken van de tijd van die ander).

Je hebt dan niets geleerd, of ontdekt, en de relatie met die ander is waarschijnlijk verslechterd. Luisteren vanuit werkelijke en oprechte interesse is een andere grootheid en die ander zal het verschil merken.

Problemen met luisteren

Wat is er aan de hand als een gesprek maar niet verder komt omdat een van jullie steeds maar blijft teruggaan naar vorig punt, terwijl de ander verder wil? Heeft dat ook iets met luisteren te maken? Ja, natuurlijk, en ik zal dit verder uitwerken waar ik schrijf over een techniek die we actief luisteren noemen.

Natuurlijk zijn er veel meer stoorzenders in contact. Luisteren is niet vanzelfsprekend. Leven is vol en we zitten vaak genoeg ook vol van onszelf en dan is er weinig echt luisteren. Gesprekken waarin elke intimiteit ontbreekt verdienen ook een andere mate van luisteren en inzet dan intiem contact.

Maar ons (on)vermogen om te dragen is misschien wel de grootste stoorzender. Als we geen ruimte hebben om mee te bewegen met de ander, of al zoveel stress meedragen dat we geen ruimte hebben voor de stressvolle gevoelens van anderen, dan moeten we vermijdend gedrag vertonen en is luisteren niet waarschijnlijk.

Het vinden van aandachtig en bereidwillig gehoor als je kampt met depressieve gevoelens is een lastige zoektocht. Je zult ervaren dat de meeste anderen wegblijven of maar kort aandacht kunnen geven. Dat kan kwetsuur op kwetsuur stapelen, want in zo’n staat is de afwijzing lastig te verwerken.

Luisteren heeft vaak ook een doel of intentie. Sommig luisteren helpt om te ontspannen, ander luisteren is gericht op ratio en probleemoplossen en is niet persoonlijk.

Maar aangezien we altijd met personen te maken hebben is het altijd mogelijk dat iets in jezelf of die ander wel aandacht verlangt. Dan is gehoor op een ander niveau van belang en is luisteren iets dat meer aandacht vraagt.

Verlangen naar getuigen van ons bestaan

Luisteren lijkt zo simpel. Gewoon je oren open hebben en de ander vult ze met woorden en dan heb je geluisterd. Ja, dat is er ook, maar luisteren vraagt meer dan dat alleen en haakt ook in bij ons diepe verlangen naar toestemming en echt ontvangen worden. Hoe vaak heb je dat ervaren, echt ontvangen worden?

Wat is je algemene verwachting in contact? Als je bijvoorbeeld iets te delen hebt over jezelf, wat is dan je verwachting? Ervaar je dat iedereen alles wat je deelt wil ontvangen (het leuke en het onprettige), of moet je steeds afstemmen en achterhalen wat die ander wil (en vooral niet wil) ontvangen, om in contact te kunnen blijven?

Reageert iedereen even ook handig op je als je iets van betekenis probeert te delen en ben jij helder over de reactie die je zoekt? Waarschijnlijk niet en ook jouw luisteren is daarin belangrijk.

Wat zoek je in contact?

Wat zoek je als je deelt met een ander? Zoe je betrokkenheid van een ander? Zoek je een emotie? Zoek je stille aandacht? Waarom deel je eigenlijk? Wat zoek je in gesprekken en op sociale media en in contact? Waarom blijf je zoeken?

Kan het zijn dat je ervaart dat aandacht en betrokkenheid schaars is? Blijf je op diep niveau misschien onbevredigd in je verlangen? Zijn er misschien teveel onder ons die een dringende behoefte hebben om ontvangen te worden en zichzelf te delen, terwijl te weinig onder ons werkelijk ruimte hebben om echt te ontvangen?

Heeft dat iets met luisteren te maken? Is er een diepere dimensie en een vaardigheid in luisteren? Het heeft zeker ook met emotie te maken en onze bereidheid om te gaan waar die ander is als het afwijkt van waar we innerlijk zijn.

De eenzaamheid van bestaan

Hoe eenzaam zijn we in onze kern? Dat hangt deels af van je vermogen om betekenisvolle relaties op te bouwen. Mensen die betrokken zijn in je bestaan en voor wie het uitmaakt dat je er bent. Mensen bij wie jij betrokken bent en die het fijn vinden dat jij in hun bestaan bent.

Publiek is maar een slap aftreksel van die basisbehoefte en zo kan het gemakkelijk gebeuren dat iemand met veel publiek opeens zelfmoord pleegt omdat niemand echt dat gat heeft weten te vullen. We weten allemaal wel van dat soort voorbeelden.

De ervaring van echt ontvangen worden

Hoe heb je in je leven ervaren dat je echt ontvangen werd, dat er werkelijk interesse en aandacht was voor iets diepers in je, of misschien iets dat moeilijk voor je was? Echte intimiteit, als in iemand die echt bij je is in wat er ook is. Heb je dat al gevonden? Wat gebeurde er in jou toen je dat had?

Heb je wel eens ervaren dat door het luisteren van een ander je iets begreep over jezelf en hoe en waarom je iets deed? Heeft iemands luisteren je wel eens geholpen om verder te openen, of je heeft geholpen om jezelf te ontvouwen tot een punt dat opeens iets heel helder voor je werd?

Wat was het aan hoe die persoon naar je luisterde dat je hielp om deze ontdekking te doen? Was die persoon gewoon stil, of bracht hij iets naar je terug dat je verder hielp op je reis en uitnodigde om verder te gaan?

Jezelf begrijpen door luisteren

Is er wel eens naar je geluisterd door iemand die jou zo begreep dat je iets terugkreeg dat je zelf nog niet wist over jezelf en meteen herkende als waar?

Hoe luisterde deze persoon en wat gebeurde er toen je het terugkreeg? Blijdschap, euforie? Boze weerstand? Tranen en ontspannen? Iets anders? Hoe luisterde jij naar wat je terugkreeg? Wat was jouw verlangen daarin?

Hoeveel mensen doen de moeite om zo diep en geduldig naar je te luisteren?

Verlangen naar welwillende getuigen

Ons verlangen om ontvangen te worden is een belangrijke motivatie om naar groepen (zelfhulp, spiritueel, of anderszins), coaches en vooral psychotherapeuten te gaan. Er is een diep verlangen om welkom te zijn en ontvangen te worden in onze individuele vorm.

We willen bij een groep horen, al is het maar een groep van 2, en ons betekenisvol en intiem verbinden. We ervaren dat vooral als dit soort relaties ontbreken, of we het kwijtraken.

Er is geen groter drama dan de verbroken verbinding. Het is een belangrijk menselijk motief, dat diep in onze kern snijdt. Familieopstellingen laat ons keer op keer weten hoe centraal het thema verbinding en erbij horen in ons verankerd zijn.

De afstand verkleinen en bruggen bouwen tussen mensen

Hoe hard zijn we vervolgens bezig om door ons te delen de afstand naar anderen te verkleinen of anderen naar ons toe te laten bewegen? Afhankelijk van hoeveel je al gevonden hebt om deze behoefte te bevredigen, zou ik zeggen.

De meesten van ons ervaren dat we niet met alles welkom zijn en dat het welkom ook varieert in tijd. Dat is iets waar we mee moeten omgaan. Drama en pijn is vaak niet welkom, of in mindere mate.

Teleurstellingen in de ontvangst

Als je aanwezig bent bij iemand die uiting geeft aan psychische pijn, dan geeft dat ook jou als ontvanger minder gemakkelijke gevoelens en innerlijke staten. Luisteren is een opgave als wat je ontvangt je in brand zet en het vraagt veel van je om daarin te blijven. Kan je dat? Hoe zorg je daarin voor jezelf en die ander?

Maar ook als je iets leuks te delen hebt kunnen we teleurgesteld raken in de reacties. De reactie niet altijd zo enthousiast en onbevangen als we graag zouden willen.

En natuurlijk zijn ook wijzelf gevuld met dezelfde met filters, behoeften, denkbeelden en overtuigingen, verlangens en afkeren als elk ander mens. Wat willen niet altijd luisteren en dat laten we regelmatig weten, en daarin zijn we lang niet altijd even subtiel.

Hoge gevoeligheid verkleint je vermogen tot luisteren

Hoe gevoeliger en onbevredigd we zijn, hoe minder mogelijkheden tot echt ontvangst we ook zelf hebben. Hoge gevoeligheid leidt tot een overspannen draagkracht en dat maakt dat je meer tijd zult besteden aan vermijden dan echt ontvangen.

Wat je dan zoekt is een ontvankelijke milde en laagprikkelige omgeving. Wat je zoekt is een plek waar je welkom bent en zelf ontvangen wilt, zodat je iets van je stress kan afleggen.

Je bent begaan met anderen en luisteren is wel je intentie maar je kan het eigenlijk niet. Je wilt wel, maar de benodigde draagkracht is er niet. Eigenlijk ben je ook ver van subtiel in je afwijzing van de lasten van anderen, want je hebt die ruimte niet.

Twee zenders zonder een ontvanger, werkt niet

Dat is tegelijk ook de ingang naar een veelvuldig voorkomend probleem. Als twee mensen het nodig hebben om iets te delen en geen van beiden heeft ruimte voor iets anders, dan zullen er twee onbevredigd raken en gefrustreerd.

Het is een startpunt voor een potentieel grimmig conflict en verbroken vriendschappen. We hebben ontvangers nodig en blijven dan zoeken tot we iemand vinden bij wie we welkom (genoeg) zijn. Als twee mensen gehoor zoeken en niemand kan horen, dan blijkt snel de dwang in het verzoek en escaleert het mogelijk zelfs naar fysiek geweld.

De noodzaak van wederkerigheid in contact

Wederkerigheid vraagt dat we ook zelf dan blijven zorgen voor wat innerlijke ruimte, zodat we steeds in staat zijn om de ander ook te ontvangen als blijkt dat die ander geen ruimte heeft. Dat is een taak, of verantwoordelijkheid, waar we zelf voor staan als volwassen mens.

Het belangrijk om jezelf te kunnen “dragen” in een gesprek, wat zoveel betekent als dat je je eigen emoties en aandacht kan reguleren zodat je kunt schakelen tussen ontvangen en delen. Daar waar je niet meer kunt dragen, zal je afhankelijk worden van de draagkracht en het welkom van anderen.

Wederzijds ontvangen en verwelkomen hoort bij het “wisselgeld” dat we uitwisselen in elke relatie. Zonder wederkerigheid houdt geen relatie stand. Het is een kwestie van geven en ontvangen. Als je alleen gehoor zoekt en zelf ook kunt luisteren, zal je vaak je relaties moeten wisselen en zoeken naar nieuw gehoor. De ander zal niet blijven.

Er is geen surrogaat voor verbinding

Als je rondloopt met gebrek aan aandacht of moeilijke emoties, zal je misschien ervaren dat er weinig echt gehoor voor je is. Die pijn kan je in onze tijd misschien wat verlichten, door onvrede of drama te delen op sociale media, maar uiteindelijk is dat een minder bevredigend en destructief pad.

Er is geen surrogaat voor een echt mens die je ontvangt en helpt jezelf te ontvouwen. Helaas is het vaak genoeg iets dat niet meer gratis komt. De therapeut en spirituele raadgevers vervangen dan de rol die familie, gemeenschap en vriendenkring ooit heeft vervuld.

Terugtrekken uit veroordelen

Hoe geluisterd wordt, bepaalt veel. We zijn bang om onszelf te ontvouwen, want daarmee worden we kwetsbaar voor reacties en vooral oordelen (of liever “veroordelingen”, want positieve oordelen ervaren we vaak als steun). Deze angst maakt dat we onszelf vervormen en ons terughouden.

Het terugtrekken en terughouden is natuurlijk geen oplossing, want het gebrek aan draagkracht en innerlijke ruimte is hier de echte motor. Maar soms hebben we weinig alternatief en zijn nog niet klaar om er echt mee aan de slag te gaan.

We worden zorgvermijders uit angst voor dezelfde veroordelingen. Een lastige situatie.

Luisteren in psychoanalyse

Sigmund Freud ging in zijn psychoanalyse zelfs zover dat hij de luisteraar volledig uit beeld haalde. De “patiënt” lag in zijn methode op een bank en had de taak om alles uit te spreken wat er maar opkwam, terwijl de psychoanalist uit beeld van de spreker zat en stil luisterde.

Als de therapeut zichtbaar was zou hij non verbaal nog reacties kunnen geven wat de patiënt zou kunnen beïnvloeden, dus helemaal uit beeld wat de oplossing voor Freud.

Freud had in zijn ervaring geleerd dat door die ruimte en vrijheid te geven, vrij alles uit te spreken, na verloop van tijd de chaos en onduidelijkheid in de eerste woorden (die steevast alle kanten op gaan) steeds meer zouden focussen en helder worden. Op die manier zou een waarheid over de patronen en problemen van de patiënt steeds duidelijker zouden tonen.

De wonderdokter brengt waarheid in zijn analyse

Natuurlijk was die waarheid iets dat onbewust was voor die patiënt (de bekende blinde vlekken) en ofschoon een patiënt zelf tot inzichten kon komen is het de rol van de psychotherapeut om zijn analyses van wat er was verteld in te brengen en de patiënt daarmee te helpen.

Het kader van dokter (een soort medische godheid) versus patiënt gaf de psychoanalist behoorlijk wat autoriteit en veel aandacht in de opleiding en praktijk werd ook besteed aan de therapeutische houding en ethische grenzen.

Het idee dat de therapeut zichzelf uit beeld moest houden ging ook over de interactie en gedrag werd geïnterpreteerd in termen van projecties en overdracht (wat zoiets betekent als dat de patiënt een stereotype of persoon in diens verleden projecteert op de therapeut).

De rolverdeling droeg verder bij aan de status aan de psychoanalist. Dokters stonden in aanzien en deze analisten waren bezig om de mens die patiënt genoemd werd beter te maken en stelde diagnoses over psychische ziekte. Het waren andere tijden, maar deze mannen (vooral) spraken met autoriteit, ook als ze nieuw terrein betraden.

Natuurlijk waren de casussen van deze patiënten niet even gemakkelijk en soms extreem, en was het veel eerder in de ontwikkeling van deze tak van werken. Er was nog veel om te leren.

De rol van ons onbewuste

Freud leerde dat wat belangrijk was, zat verborgen is in ons onbewuste en voortkwam uit ziekte en ervaringen uit ons verleden. Ofschoon die benadering en status nu wat gedateerd lijkt, ligt Freud nog aan de basis van veel van de huidige psychotherapeutische praktijken, zelfs wat we doen in het alternatieve hulpcircuit.

Het idee van in onze jeugd ontstane trauma’s bijvoorbeeld, of de rol van ons onbewuste, zijn typische nazaten van deze tijd. En veel alternatieve therapieën, zijn ontstaan uit leerlingen van Freud en zijn psychoanalyse. Lichaamsgerichte psychotherapie (Wilhelm Reich) en familieopstellingen (Bert Hellinger) zijn voorbeelden daarvan.

Luisteren in lichaamsgerichte psychotherapie

Wilhelm Reich voegde het lichaam als ingang voor psychotherapie toe, en kwam met het idee dat ons lichaam herinneringen en trauma’s reguleert via spierspanning. Daarnaast was Jung bezig om de psychoanalyse uit te breiden met meer spirituele elementen.

In lichaamsgerichte psychotherapie wordt met oefeningen en ervaringen gewerkt, maar is ook daar nog luisteren van belang. Deels wordt compact met taal gewerkt om een ervaring in gang te brengen, maar daarnaast gaat het over de lichamelijke ervaring en het bewustzijn op wat er in dat lichaam gaande is.

De lichamelijke oefeningen zijn vervolgens een ingang om de spierspanningen in het lichaam te ontspannen en daarmee de herinneringen te bevrijden. Deze oefeningen werken met ademhaling, beweging en lichaamshouding en worden regelmatig vergezeld met een verbale expressie.

Situaties worden in een sterk vereenvoudigde vorm uitgespeeld zodat er veel ruimte is om de ervaring te verwerken en begrijpen. Wat gebeurt er bijvoorbeeld in een welkom en in een afwijzing? Luisteren is ook luisteren naar je lichaam.

Luisteren in Familieopstellingen

Natuurlijk wordt er ook geluisterd in familieopstellingen. Taal wordt daar heel compact gebruikt om situaties te openen door representanten zinnen te laten uitspreken. Daarnaast is ook hier de complete ervaring met alle zintuigen een motor in het openen en oplossen van patronen (ook wel dynamieken genoemd).

Systemisch werk is een fenomenologische werkvorm waarmee wordt bedoeld dat we de opstelling zijn werk laten doen en daarin waarnemen wat de onderliggende waarheden zijn. We nemen waar wat de waarheid is door het op te stellen en het daarin te herkennen.

Luisteren is voor een deel ook te leren en er zijn dus uitgewerkte technieken die je terug kan vinden in communicatie trainingen, zoals assertiviteit, onderhandeltechnieken, geweldloze communicatie, maar ook de Gordon Techniek (vergelijkbaar met geweldloze communicatie, maar door een andere psycholoog uitgewerkt).

Stil passief luisteren

Het meest simpele is simpelweg stil “aanwezig” blijven. Je houdt je stil en reageert helemaal niet, maar blijft met je aandacht bij wat de ander zegt en reguleert ondertussen je eigen innerlijke staat zodat je kalm kunt blijven en ruimte houden.

Deze manier van luisteren is het meest passief, in elk geval uiterlijk. Je geeft de ruimte weg aan degene die spreekt en bent slechts in aandacht en fysiek aanwezig. Er is nog geen interactie.

Hummen en knikken tijdens het luisteren

De volgende stap is al wat actiever en geeft tussendoor wat aanwijzingen dat je luistert en misschien zelfs dat je instemt of aanmoedigt. De reactie bestaan hier uit knikjes en kleine geluiden (zoals hummen) die de spreker bevestigen in dat er geluisterd wordt en hij of zij verder kan gaan met het verhaal. Er is nog geen uitwisseling van inhoud.

Maar daarmee komen we dan in steeds actievere vormen van luisteren. De eerste stap is puur luisteren, maar daarna hebben we wat aanmoediging en bevestiging toegevoegd.

Actief luisteren

Actief luisteren is het meest uitgebreid en laat de ander niet alleen weten dat je hebt ontvangen, maar ook wat je precies hebt ontvangen. Je vindt dit in vele methoden terug.

In actief luisteren ontvang je eerst wat de ander zegt, maar vervolgens reageer je zelf met een (neutrale) samenvatting in je eigen woorden van wat je hebt ontvangen en begrepen. Het gaat er daarbij om dat je het zo samenvat dat de ander zijn of haar boodschap erin herkent en kan bevestigen of je het goed hebt ontvangen.

Als je het wilt oefenen, kan je zelfs een spelregel van maken in een discussie. De spelregel is dan dat je alleen verder mag nadat je hebt samengevat wat je ontving van de ander op een manier die de ander herkent en bevestigt als kloppend. Tot dat moment luister je en krijgt eventueel correcties en aanvullingen van de spreker.

Soms wordt voor dit soort oefeningen in kringen met een praatstok, of theelepeltje, gewerkt. Degene met het lepeltje mag zijn punt inbrengen en de rest moet luisteren en krijgt het lepeltje pas na een samenvatting die door de spreker als kloppend wordt erkend.

Luisteren in Geweldloze Communicatie

Geweldloze communicatie gaat nog een stapje verder en structureert het luisteren en hoe je samenvat nog wat verder, door je te leren luisteren naar 4 elementen:

1. Een waarneming (gedrag)
2. Een gevoel
3. Een behoefte
4. Een verzoek

In die methode wordt de samenvatting als vraag teruggegeven en het onderliggende idee is dat een stressvol gevoel een expressie is van een gefrustreerde behoefte (verlangen) en dat je alleen via een open verzoek anderen moet willen bewegen om iets voor je te doen.

Geweldloze communicatie beoogt op die manier om elke dwang uit contact te halen, zowel intern als extern. Je mag dus vragen, maar niet eisen, of chanteren, want, zo zegt het inzicht, als je iemand tegen zijn wil iets laat doen, dan krijg je onherroepelijk een prijs te betalen.

Wat maakt een eis van een verzoek?

Empathie is een betere weg en uiteindelijk efficiënter, ook al lijkt wanneer je het nog aan het leren bent misschien omslachtig, gekunsteld en onhandig. Een verzoek is elke vraag waarbij de ander oprecht vrij is om zijn eigen antwoord te bepalen, zonder daarvoor later gestraft te worden.

Als er straf of repercussie is voor een afwijzend antwoord op de vraag, dan was het eigenlijk een eis en dus geen verzoek. Als je dus gat mokken of simmen als iemand niet wil, of zelfs boos wordt, dan is het geen verzoek. Dat gedrag probeert de ander alsnog te bewegen om toe te geven, maar die zal dat niet meer leuk vinden.

In geweldloze communicatie is een verzoek een poging om een behoefte te vervullen, maar ben jij als vraagsteller op elk moment verantwoordelijk voor die behoefte en hoe je die vervult. Het is in die zin een erg volwassen methode die meer van je vraagt dan woorden.

Natuurlijk begint dat met hoe je een behoefte formuleert. Een voorbeeld van een destructieve formulering is “Mijn behoefte is dat je bij me blijft.” De strategie voor behoeftebevrediging is dan vervat in de behoefte zelf en er is geen alternatief die de ander vrij laat. Zo’n behoefte beperkt niet alleen de ander, maar vooral ook jezelf.

De eigenlijke behoefte heeft je meer vrijheid en alternatieven, dus in dit voorbeeld is het zaak om te achterhalen welke behoefte wordt vervuld door me bij je te laten blijven. Misschien is het een behoefte aan gezelschap, of warmte, of veiligheid, of intimiteit, of wat dan ook. Voor elk daarvan kan je alternatieve oplossingen vinden.

Het belang van draagkracht en innerlijke ruimte

Helaas is ook het leren van geweldloze communicatie meteen ondermijnt wanneer je draagkracht tekort schiet en je zelf eerste hulp nodig hebt om een emotie onder controle te krijgen.

Als je geen draagkracht meer hebt, zal elk verzoek meteen heel dwingend worden, want je hebt geen alternatief meer. De ander moet meegaan in wat je nodig hebt, want er is geen ruimte voor wat die ander te brengen heeft.

Dergelijk gebrek aan draagkracht reduceert de ander onmiddellijk tot een soort vuilnisbak voor de stress die je draagkracht overschreed en je emoties zullen daarmee in overeenstemming reageren.

Je zal dus moeten werken aan je vermogen om je eigen inbreng te parkeren, vooral wanneer de ander eerste hulp nodig heeft en niet kan ontvangen. Als jullie beiden in brand staan is er niemand meer om te blussen en moet er nog iemand bijkomen. Je zult er dan onderling niet uitkomen en kan alleen nog maar escaleren, of weggaan (maar ook dat vraagt weer ruimte, dus escaleren is het meest waarschijnlijk).

Het werkt niet om op de dwang of het geweld in de woorden van anderen te wijzen. Je zult eerst zelf moeten demonstreren en de ander helpen met wat je doet. Als de ander daardoor ontspant en meer draagkracht krijgt, dan is er misschien ruimte voor jou om ook ontvangen te worden. Degene met de grootste nood zal als eerste hulp nodig hebben.

Het leren van Geweldloze Communicatie, of welke andere methode ook, is dus in de eerste plaats voor jouzelf om te beoefenen en werkt niet als wapen (oordeel) richting anderen.

Haal je de beoefening eruit, dan werkt het voor geen meter meer en is slechts een nieuwe reden geworden om anderen te veroordelen en in conflict te raken. Het is dus belangrijk om het echt zelf te beoefenen.

Gelukkig leer je als je het gaat doen dat anderen steeds sneller zullen ontspannen als je hen meer en meer hebt herkend. Als je de juiste 4 elementen hebt gevonden, zal een gesprek doorgaans snel ontspannen en verder gaan.

Spiegelgedrag gebruiken

Een extra element in luisteren is wat in NLP spiegelen wordt genoemd. Je kan de mate van afstemming (het rapport) op de spreker verder vergroten door gebaren en houdingen van de spreker over te nemen. Dat geeft de spreker meer gevoel dat er contact is en helpt hem of haar verder ontspannen.

Als je spreekt kan je ook het taalgebruik spiegelen door in hetzelfde zintuig te antwoorden. Als de verteller bijvoorbeeld woorden gebruikt die visueel georiënteerd zijn, dan kan je ook zelf in dat soort woorden antwoorden.

Spreekt de ander meer in voelwoorden, dan kan je zelf ook voelwoorden gebruiken om toegankelijker te worden. Als iemand zegt “Dat voelde meteen zo goed voor me” en jij vat dat samen in zoiets als “Het was meteen helder voor je dat het goed was.” dan zit je in een ander zintuig en kan dat alleen al een reden zijn om elkaar kwijt te raken.

Dus als je in gesprek bent en het contact actief wilt ondersteunen, dan kan je letten op je innerlijke ruimte en met je aandacht bij de ander zijn, om op die manier de ander ruimte te geven zicht te ontvouwen en iets te leren over wat er in die ander leeft.

En daarnaast kan je ook fysiek en in je woorden afstemmen op die ander en bijvoorbeeld je lichaamshouding spiegelen op die ander, benen over elkaar als die ander, armen gevouwen als die ander, enzovoort. Doe het niet te opvallend, of geforceerd, en ontdek dat als je ontspannen in contact bent met een ander je het eigenlijk vaak al spontaan doet.

Het stellen van toelichtingsvragen

Een element dat vaak wordt vergeten in contact is om toelichtingsvragen te stellen. Je ontvangt dan een boodschap en denkt dat je het voldoende begrijpt, maar hebt niet door dat de taal nog vaag was of je het door een eigen filter (voorkeur, stokpaardje, thema) hebt veranderd of er iets van jezelf aan hebt toegevoegd.

In plaats van aan te nemen dat je alles (inclusief de niet benoemde lege vlekken) hebt begrepen zou je vragen kunnen stellen die de ander uitnodigen om de ontbrekende elementen verder aan te vullen, of iets te verduidelijken, of voorbeelden te geven, of simpelweg te bevestigen of je het goed hebt ontvangen.

Vaak zijn we in zo’n haast om verder te gaan in een gesprek of zelf iets van onze kennis of innerlijke wereld te delen, dat we te snel verdergaan. Dat kan een oorzaak van stagnatie zijn, omdat de ander misschien nog niet zo klaar is met het punt als wij dat zijn.

Geduld is hier een belangrijk iets. Vragen stellen die de ander uitnodigt om verder te gaan met het ontvouwen van het punt is ook belangrijk. “Bedoel je dat…?”, “Hoe is dat gerelateerd aan… ?”, “Kan je nog toelichten wat je bedoelt met… ?”, “Kan je een voorbeeld geven van hoe dat zich uitspeelt?”.

Het enige wat dit soort vragen doen is de ander uitnodigen om meer te geven en onduidelijkheden of algemeenheden verder te verduidelijken.

In NLP wordt dat het meta-model genoemd, wat betekent dat je aannamen en onduidelijkheden herkent en de ander uitnodigt om onduidelijk taalgebruik te vertalen naar iets wat concreter is en de aannamen die onder een verhaal zitten boven tafel krijgt.

Je vraagt dus hier om aanvullingen en toelichting en brengt nog geen eigen stellingen in.

De ander gelegenheid bieden zichzelf meer en meer te ontvouwen is ook deel van luistervaardigheden. Aanvullingsvragen en toelichtingsvragen is hoe je dat vorm kan geven. Volg het ritme van het gesprek, dan kom je het snelst waar je zijn wil.

In herhaling terugvallen versus actief luisteren

Ik had je nog beloofd om in te gaan op de situatie dat een van de gesprekspartners probeert om verder te gaan met het gesprek, terwijl de ander maar in herhaling blijft terugvallen. Als je dat merkt dan is er een probleem geweest in het luisteren.

Het werkt als volgt en we gaan hier ervan uit dat jij degene bent die verder probeert te gaan. Waarom blijft de ander steeds hetzelfde punt herhalen? Het antwoord is simpel: De ander heeft nog niet ervaren dat je dat punt echt hebt ontvangen.

Misschien begreep jij al snel wat die ander wilde vertellen of wat diens punt was, maar hoe heb je gereageerd? Hoe weet die ander dat je het punt hebt ontvangen? En hoe weet jij dat het tijd is om verder te mogen?

Je bent ongeduldig geweest en dacht dat je zomaar verder kon. Jij was al voorbij het punt en wordt steeds teruggehaald tot je er genoeg aandacht aan geeft. Dat teruggaan communiceert dat de ander belang hecht aan dit punt en dat er emotie onder ligt. Het is niet iets om zomaar overheen te stappen.

Wat te doen? Actief luisteren geeft je een antwoord. Als jij het punt kunt samenvatten en teruggeven op een manier die bevredigend is voor de ander en je merkt dat die ontspant, dan is er misschien een mogelijkheid dat je verder kunt naar een volgende stap.

Zolang je die ontspanning echter nog niet ziet, moet je eerste hulp bieden en wil de ander eerst nog meer ontvangen en begrepen worden, voordat de volgende stap mogelijk is. Het is niet genoeg om iets te zeggen “Ik begrijp wat je wil zeggen”, je zult het op zijn minst moeten bewijzen door een adequate samenvatting van dat punt terug te geven.

Daarnaast is het mogelijk dat wat die ander bracht nog teveel de spits van de ijsberg was, die misschien zo gebracht is omdat die ander bang was geen ruimte te krijgen in het gesprek.

Je kan dan met toelichtingsvragen en aanvullingsvragen uitnodigen om nog wat dieper in dat punt te gaan en misschien kan je overstappen naar geweldloze communicatie om die ander te begrijpen in de 4 elementen.

Als je de emotie, de behoefte en het verzoek goed ontvangt, biedt ook dat weer een kans tot verder ontspannen (wat zich kan uiten in tranen en nog een rondje herhaling, maar ook dat is vooruitgang).

Belangrijk is dat je erkent dat je niet verder kan zolang die ander nog niet zover bent. Contact is als een dans en je moet elkaar vinden en meebewegen. Op dit moment heb jij niet de leiding en is de ander het die gevolgd moet worden. Jouw tijd komt dan later.

Wanneer is actief luisteren belangrijk?

Geweldloze communicatie en de techniek van actief luisteren leren je hoe je kan luisteren, maar vertellen beiden nog niet voldoende wanneer je die uitgebreide vorm zou moeten inzetten. Daarvoor kunnen we lenen uit de Gordon methode.

Het antwoord is simpel: de ander laat het je weten.

Actief luisteren is belangrijk wanneer je merkt dat de ander ergens mee zit en zich wil uiten. In de Gordon methode wordt dat ingeluid door de vraag: Wie heeft een probleem?

Luisteren als ik een probleem heb

Wanneer ik ergens mee zit en iets wil bereiken, dan is actief luisteren niet aan mijn kant nodig maar zoek ik dat in de ander. Dat ik ergens mee zit merk ik dan aan een stressvolle emotie met begeleidende gedachten.

Ik ervaar een probleem en heb mogelijk de ander nodig om iets te veranderen. Dat probleem moet dus uiting krijgen en van mijn kant doe ik dat door ik-boodschappen uit te zenden.

De ander kan luisteren met elke techniek die hier benoemd is en me ontvangen in wat ik breng en hopelijk helpen om van dit probleem af te komen. In dit geval ben ik de hulpvrager, misschien wel de vrager om eerste hulp als ik weinig draagkracht over heb.

Luisteren als de ander een probleem heeft

Hier zit de ander ergens mee en gebruik ik luistertechnieken om te achterhalen wat er gaande is en de ander te helpen uiting te geven aan wat er speelt. De eerste stap is dus luisteren, ver voordat ik zelf iets terugbreng.

Misschien wil de ander iets van me en heb ik daar een eigen wil in, maar dat is voor later. Eerst moeten we op een plek komen waarin daar ruimte voor is.

Als er geen stress tussen ons beiden is, dan maakt de communicatie mogelijk niet uit, maar vanaf het moment dat ik merk dat de ander erg vol zit of de relatie stroef wordt, schakel ik over op actievere luistervormen of zelfs eerste hulp vanuit Geweldloze communicatie.

Wanneer het dan weer ontspant, maakt het misschien weer niet uit, maar ik blijf schakelen afhankelijk van het stressniveau van mijn gesprekspartner.

Als het gesprek vervolgens op een punt komt dan ikzelf iets van mezelf teruggeef en de ander raakt daardoor opnieuw in brand, of stressvol, dan schakel ik opnieuw over naar actief luisteren en Geweldloze communicatie, en zo gaan we door totdat het genoeg is geweest of beide hun zegje hebben kunnen doen.

Je zult merken dat het wat van je vraagt, maar het werkt veel sneller dan het alternatief. Elke keer als je merkt dat je blijft terugvallen, of er irritatie of boosheid terugkomt, dan schakel je en luistert net zo lang tot je weer op een punt bent voor een volgende stap.

Actief luisteren is dus belangrijk als het tussen jou en die ander even niet ontspannen is en die ander iets van je wil of wilt dat je iets in de relatie begrijpt. Op die momenten is er geen beter alternatief en zal je eerst moeten ontvangen voor je mag spreken. Het is niet anders. Als jij iets van die ander wilt (jij draagt het probleem) dan is het omgekeerd.

Ook hier mag je de analogie van de dans in gedachte houden. Je schakelt door de verschillende sferen en temperamenten, soms nabij, soms met wat afstand, soms warm, soms vurig, door het gesprek. Laat het contact leidend zijn.

Luisteren als niemand een probleem heeft

Als niemand een probleem heeft en het ontspannen is tussen jou en je gesprekspartner, dan is het niet kritisch hoe je communiceert en kan je gewoon jezelf zijn.

Wees wel alert, want als jij of de ander een kwetsuur raakt of het wordt even wat gespannen, kan het verstandig zijn om die hobbel te nemen door weer even de eerder beschreven technieken te gebruiken tot de relatie weer ontspannen is.

Jordan Peterson over Luistervaardigheden

Als laatste geef ik je graag een Engelstalige video van de eerder genoemde Jordan Peterson. Veel plezier ermee.

Tot slot

Ik hoop dat je dit onderwerp interessant hebt gevonden. Als je een eigen ervaring wilt delen/toevoegen, of je hebt vragen, dan kan je ze hieronder delen of even een bericht sturen.